inhoud

1. luister
1. programmatoelichting
2. technische details
3. uitvoeringen

luister

programmatoelichting

In arbre généalogique (“stamboom”) zet Rozalie Hirs de verkenning van harmonie en klankkleur voort door de lens van poëzie en de menselijke stem. Vanuit haar dubbele achtergrond als dichter en zangeres integreert Hirs de stem op natuurlijke, organische wijze in haar compositorische praktijk. Het werk, voor lyrische sopraan en groot ensemble, zet haar eigen gedicht ‘Stamboom’ uit de bundel Geluksbrenger (2008) op muziek. De tekst volgt de afstamming van een mens uit zijn of haar voorouders via stromen van herinnering en taal. Voor deze toonzetting gebruikte Hirs de Franse vertaling van Henri Deluy, waarvan de speelse samenstellingen (zoals mèremèrepèremère) een vocale lijn van archaïsche, rituele aard inspireerden.

In de jaren tachtig en negentig verkende Hirs haar sopraanstem uitgebreid, wat de vocale schrijfwijze van haar vroege werken in zowel indiepop (“new wave”) als hedendaagse klassieke muziek direct beïnvloed heeft. Latere vocale composities — In LA (2003), Pulsars (2007) en Bridge of Babel (2009) — draaiden om de spreekstem en zijn intrinsieke spraakmelodie en onderzochten zo de grens tussen muziek en poëzie. In article 5 [delphin, gekrümmte zeit] (2008) paste ze spectrale technieken toe op de gezongen melodie.

In arbre généalogique staat de melodie opnieuw centraal. De sopraan- en de baspartij zijn intuïtief gecomponeerd en relatief eenvoudig gehouden; op basis van hun steeds verschuivende intervallische relatie berekende de componist nieuwe harmonieën door frequentiemodulatie, die de muziek voortstuwen. De sopraan ontvouwt zich langzaam ademend terwijl het ensemble in kleur en dichtheid verandert, zowel tijdens de zang als in korte instrumentale verkenningen van eerder gehoorde muzikale motieven. Lange spanningsbogen scheppen een meditatieve klankwereld waarin de generatiesymboliek van de tekst resoneert. Het resultaat is tegelijk intiem en architectonisch. Net als in roseherte vormen elektronische klanken een integraal onderdeel van de compositie: dezelfde berekende frequenties die de microtonale akkoorden schragen, genereren ook de elektronische klanken in Csound, die het ensemble subtiel kleuren en omsluiten. Samen met de sopraan en het ensemble vormen ze een levend weefsel — een klankstamboom van stem, ensemble en elektronica.

(toelichting uit cd-boekje Rosehart (2025)

Paul Janssen: Arbre généalogique

‘Een stap richting opera’ noemt Rozalie Hirs haar nieuwe werk Arbre généalogique. Niet dat er direct een nieuwe opera klaarligt, maar het is wel ‘het eerste serieuze stuk met een prominente rol voor de lyrische zangstem’. En voor een componiste als Hirs is dat opmerkelijk. Hirs is naast componist ook een dichter met vier bundels op haar naam. Tijdens haar compositieopleiding aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag bij Diderik Wagenaar en Louis Andriessen studeerde zij aanvankelijk ook zang.

Het vocale element in Hirs’ werk ontpopte zich tot nu toe voornamelijk als spreekstem in stukken die zich op het grensgebied tussen muziek en poëzie bewegen en die zij zelf in binnen- en buitenland uitvoert. Haar wetenschappelijke talent en liefde voor techniek uitte zich aanvankelijk in een studie chemische technologie aan de Universiteit Twente en richtte zich vervolgens op het ontrafelen van de geheimen van de elektronische muziek en electro-akoestische principes binnen de muziek van Franse spectralisten als Tristan Murail, een van haar leermeesters. Ondanks een schijnbaar rationeel-analytische benadering is haar werk van een haast klassieke schoonheid en gaan heldere architectonische vormen hand in hand met een aansprekende expressieve inhoud. ‘Zal ik je eens vertellen wat mijn ideaal in de muziek is? Dat ik een soort muziek leer schrijven die een dialoog aangaat met de fysieke en emotionele processen in de hersenen’, zei ze al eens over haar werk in een interview met Trouw.

In haar poëzie bewandelt Hirs een vergelijkbare weg. Al sinds haar eerste gedichtenbundel Locus (1998) speelt ze met conventies, met grammaticale structuren, en laat woorden en zinnen ritmisch zingen, terwijl achter doorgecomponeerde vormen en structuren een verhaal schuil gaat dat voor velen herkenbaar is. Dat is ook het geval in Arbre généalogique, waarvoor ze gebruik maakte van haar eigen gedicht ‘Stamboom’ uit de bundel Geluksbrenger (2008). Verhalen over haar voorouders zijn in dit gedicht teruggebracht tot een aan elkaar geregen stroom van kernwoorden, die voor de goede verstaander aan duidelijkheid niets te wensen overlaten.

Hirs wilde het gedicht aanvankelijk in verschillende talen gebruiken, maar de Franse vertaling door de dichter Henri Deluy gaf met prachtige woorden als ‘mèremèrepèremère’ en ‘pèremèrepèrepère’ voldoende impuls voor een heel werk. De gezongen melodie van dat werk is min of meer intuïtief tot stand gekomen: ‘nieuwe lyriek’ in de vorm van een ‘archaïsch aandoende melodie’, aldus de componiste. Dat archaïsche moet begrepen worden tegen de achtergrond van het instrumentale en elektronische aandeel. ‘De complexiteit bevindt zich niet op het niveau van de vocale techniek’, zegt Hirs. Het muzikale materiaal dat in de opeenvolgende generaties in ‘Stamboom’ tot klinken komt, groeit in tussenspelen uit tot indrukwekkende klankvelden, opgebouwd uit zuivere boventoonreeksen. Door de variatie in de berekeningen tussen sopraan en bas ontstaan klankkleuren en harmonieën die een harmonisch ritme suggereren dat Arbre généalogique richting en stuwing geeft.

(programmaboekje Asko|Schönberg, november 2011)

technische details

instrumentatie
sopraan
fluit/ altfluit
hobo/ althobo
klarinet/ basklarinet
fagot/ contrafagot
hoorn
slagwerk (vibrafoon, glockenspiel, buisklokken, crotales, drumkit)
piano
viool 1
viool 2
altviool
cello
contrabas
midikeyboard & computer met Logic software (om de Logic sampler met 300 elektronische klanken aan te sturen)
optioneel: live ring-modulatie

tekst
Het muziekstuk Arbre généalogique is geschreven op basis van het gelijknamige gedicht: de Franse vertaling Arbre généalogique door Henri Deluy (Uit: Action Poétique No. 198, Frankrijk, 2009) van het gedicht Stamboom door Rozalie Hirs (Uit: Geluksbrenger, Amsterdam: Uitgeverij Querido, 2008).

opdracht
Het muziekstuk Arbre généalogique is opgedragen aan Susan Narucki.

duur
17′ ca.

uitvoeringen

10 november 2011, 20:15, PROMS, Muziekgebouw aan’t IJ, Amsterdam – Susan Narucki (sopraan), Pierre-André Valade (dirigent), Asko|Schönberg
13 november 2011, 14:00, November Music, Verkadefabriek Den Bosch – Susan Narucki (sopraan), Pierre-André Valade (dirigent), Asko|Schönberg