inhoud
1. samenvatting
2. in de pers
2.1. Jacob Haagsma: Bewegen door gekleurd geluid
2.2. Vincent Meininger: Luisteren naar kleuren in Drachten
2.3. Friso Wijnen: Open Saturdays – events in sound, space, and time. Ways of Space
3. met dank aan
4. tentoonstellingen
samenvatting
Ways of Space (2019) is een architectonische geluidssculptuur door architect Machiel Spaan en componist Rozalie Hirs. De makers verbleven van september tot en met december 2019 als artists-in-residence in het Van Doesburghuis, Meudon, Frankrijk. Uitgangspunt voor het werk was het scheppen van een nieuwe auditieve ervaring van de ruimte. Hiervoor lieten Spaan en Hirs zich inspireren op het idee van de Open Plattegrond en de kleuren van Theo Van Doesburg. Hirs en Spaan vertaalden deze naar een flexibele (i.e. ‘open’) auditieve ervaring van de ruimte. Deze ervaring ontstaat uit een samenspel van een drietal factoren: de akoestische eigenschappen van de gegeven fysieke ruimte, de positionering van zowel de luisteraar als de luidsprekers in deze ruimte én de elektronische klanken uit de luidsprekers. Met het bewegen door de ruimte verandert de ervaring in de tijd, zonder dat de luisteraar zich hier noodzakelijkerwijs direct van bewust is. Zo ontstaat een nieuwe soort ‘open plattegrond’, waarbij verschillende luister- en ervaringsruimten in elkaar overvloeien.
Bovenstaande foto is gemaakt door Allard van der Hoek op 27 februari 2020 tijdens de tentoonstelling van Ways of Space (2019) in het Van Doesburg Rinsemahuis, Drachten.
in de pers
Jacob Haagsma: Bewegen door gekleurd geluid
Het Van Doesburg-Rinsemahuis in Drachten herbergt de komende maanden een ‘achitectonische klanksculptuur’ van componist Rozalie Hirs en architect Machiel Spaan. Geïnspireerd op de kleuren die Theo van Doesburg graag gebruikte.
Er staan amper meubels in het Van Doesburg-Rinsemahuis. Alleen vier luidsprekers, wit, op wisselende hoogtes: twee in de voorkamer, twee achterin. Uit die luidsprekers stromen, op gezette tijden tenminste, klanken die rechtstreeks verband houden met de kleurstelling hier: de primaire kleuren rood, blauw en geel, en nog grijs en wit ook. Zo keek Theo van Doesburg (1883-1931), oprichter van kunststroming De Stijl en ontwerper van het kleurenplan van deze woningen die samen de Drachtster Papegaaienbuurt vormen, naar de wereld.
IJle, elektronische klanken zijn het, niet opdringerig maar ook weer niet puur decoratief. Ze glijden van de ene noot naar de andere, of wisselen subtiel van klankkleur. Ik loop wat rond in de kamers, van de ene speaker naar de andere, en vraag me af of bepaalde klanken misschien bij bepaalde kleuren horen. Maar na een minuutje of vijf gebeurt het. Ik vraag me helemaal niet zo veel meer af, ik raak van die over elkaar schuivende, beetje schrille en soms intrigerend pulserende geluidslagen in een lichtelijk meditatieve staat en laat die bonte kleuren van Van Doesburg op me inwerken. Ik zou hier best kunnen wonen, mijmer ik, en die muziek wil ik wel mee naar huis nemen.
Architect Machiel Spaan en componist-dichter Rozalie Hirs woonden vier maanden lang in een ander Van Doesburg-huis: diens vroegere woonhuis in Meudon, bij Parijs, tegenwoordig eigendom van de Nederlandse staat. Daar werkten ze aan deze ‘klanksculptuur’, met de titel Ways Of Space. Daarbij sturen de kleuren min of meer de frequenties van de klank aan. Spaan, die de kleuren analyseerde, ontdekte dat er meer is dan het Rood, Geel en Blauw waar Van Doesburg (en de door hem opgerichte kunststroming De Stijl) om bekend staat. ,,Er zijn heel veel kleuren rood, geel en blauw, het is veel genuanceerder dan je denkt.” En grijs. ,,In vertrekken waar niet veel zonlicht kwam, mengde Van Doesburg wat oker door het grijs, zodat het een beetje gelig werd. Om dat gebrek aan zonlicht te compenseren. Scheen de zon wel, dan mengde hij dat grijs met wat Pruisisch. En zo behandelde hij die andere kleuren ook.”
Hoe maak je daar dan muziek van, of zullen we zeggen: geluidskunst? Dan moeten we bedenken dat geluiden een bepaalde frequentie hebben en licht, kleuren, net zo goed – maar in een heel ander frequentiegebied. Hirs ‘transponeerde’ de frequenties van die kleuren naar een hoorbaar gebied. Blauw heeft de hoogste frequentie, rood de laagste. Maar het is dus niet zo dat we die kleuren er bij gaan zien. Hirs: ,,Ik heb er harmonieën van gemaakt, die verglijden in de tijd. Je krijgt glissandi, glijdende tonen naar beneden en naar boven.” Ze gebruikte er sinustonen voor, en een techniek die ‘additieve synthese’ heet. ,,Ik ben opgeleid als scheikundige, en nu doe ik alsnog aan synthese. Met geluid.”
Daarnaast is er een soort puls aan het werk, door het gebruik van een techniek die binaural beating heet. ,,Als er een heel klein verschil in toonhoogte of timing is tussen de tonen van de verschillende luidsprekers, krijg je een illusie van een puls.” Het is nadrukkelijk de bedoeling dat je tussen de speakers door beweegt. ,,Maar als je je hoofd draait, verandert het geluidbeeld al.” Dat geeft dit geluidskunstwerk een hoogst ruimtelijke dimensie. Hirs: ,,Het wordt een soort architectuur. Dat geluid is ook helemaal niet nadrukkelijk aanwezig. Het kan wel heel intens zijn, erg op je gemoed werken. Het maakt als het ware je oren schoon., daarna hoor je geluiden ook heel anders. Zo vergaat het mezelf tenminste.”
Wat de bezoekende luisteraar daarmee moet, is aan hem of haar. ,,Het gaat ook om je eigen associaties en ervaringen”, zegt Spaan. ,,Het drukt niet één specifieke emotie uit. Er was iemand die er een orgel in hoorde, en zich in de kerk waande. Een ander wilde het wel opzetten voor het slapen gaan. Allemaal goed.” Het project is ook bedoeld als ‘ruimtelijke ervaring’, om de plattegrond als het ware open te breken, zegt Spaan – met je associaties.
Dit was het derde samenwerkingsproject van Hirs en Spaan, die enkele jaren geleden een project op Oerol deed in het kader van Sense Of Place. Architectuur en muziek (of klank): het heeft meer met elkaar te maken dan je zou denken. Iannis Xenakis (1922-2001) was spraakmakend in beide disciplines, en toeval of niet, Hirs heeft zich ook laten inspireren door diens gebruik van glissandi. Spaan steekt van zulke projecten nog wat van op voor zijn architectenpraktijk ook. ,,Het is altijd goed om je te laten inspireren door andere disciplines. Dat kun je wel van Van Doesburg leren. En verder doe ik met mijn studenten onderzoek naar geluid in de architectuur. Een houten trap in een oud huis, dat heeft een bepaald geluid. In de wereld van nu bouwen we veel met beton, dat zijn allemaal dooie ruimtes qua geluid. Daar mag best meer aandacht voor zijn.”
Tot en met 30 maart iedere vrijdag tot en met zondag om 15 en 16 uur in het Van Doesburg-Rinsemahuis, Torenstraat 3, Drachten.
Leeuwarder Courant, 14 februari 2020 (p.34)
Vincent Meininger: Luisteren naar kleuren in Drachten
In het Van Doesburg-Rinsemahuis in Drachten kun je momenteel luisteren naar kleuren. Naar kleuren? Jazeker. Een oude en een nieuwe sensatie voor oog en oor. Componist Rozalie Hirs en architect Machiel Spaan realiseerden de architectonische klankinstallatie ways of space, geïnspireerd op de kunstenaar Theo van Doesburg.
Theo van Doesburg (1883-1931), de meeste kennen hem als abstract kunstenaar en oprichter van de Nederlandse kusntbeweging De Stijl. Maar hij was zozeer veel meer dan dat. ‘Van Doesburg was ontzettend veelzijdig’, zegt componist en dichter Rozalie Hirs. ‘Naast schilder en archtiect was hij bijzoorbeeld ook dichter. Met zijn Dada-poëzie verzorgde hij optredens, zijn latere vrouw Nelly, ook kunstenaar, speelde dan op de piano.’ Het kunstenaarsechtpaar Van Doesburg is een grote inspiratiebron voor Hirs en haar partner Machiel Spaan. ‘Machiel is architect. Hij integreert graag beeldende of abstracte kunst in zijn werk. Net als de Van Doesburgs. En zij combineren daarnaast ook nog eens muziek met poëzie. Mijn twee vakgebieden. Je begrijpt, dat schept een band.’
De Papagaaienbuurt in Drachten, waar ook het Van Doesburg-Rinsemahuis staat, is een mooi voorbeeld van een versmelting van architectuur en abstracte kunst. Er staan meerdere woonhuizen, ontworpen door gemeentearchitect Cees Rienks de Boer met een kleurontwerp van Theo van Doesburg. In Meudon, vlak onder Parijs, staat ook een Van Doesburghuis. Hij ontwierp en bouwde het voor zichzelf en zijn echtgenote. Tot haar overlijden in 1975 heeft Nelly daar nog gewoond. Tegenwoordig is het eigendom van de Nederlandse Staat die het met medewerking van bepaalde fondsen beschikbaar stelt voor kunstenaars. Hirs: ‘Van september tot en met december hebben Machiel en ik daar gezeten en met z’n tweeën aan dit project gewerkt. Een unieke belevenis.’
Spaan heeft in Meudon de typische Van Doesburg-kleuren in kaart gebracht, waarna Hirs daar een elektronisch muziekstuk van heeft gemaakt. ‘Ik heb de golflengtes van de kleuren vertaald naar toonhoogtes. Uit de kleuren van Van Doesburg ontstonden harmonieën. Niet de akkoorden zoals je ze op de piano gewend bent. Maar tonen die als het ware tussen de toetsen inzitten. De compositie bestaat uit voortdurend veranderende klanken.’ Spaan ontwierp ook de luidsprekerstatieven van de installatie die nu in Drachten staat. ‘Eigenlijk moet je het gewoon zelf meemaken’, besluit Hirs. ‘Het is een intense ruimtelijke ervaring. Een muziekwerk dat lijkt op architectuur. Tijdens de opening kregen we reacties als ‘ik wil dit op cd zodat ik er elke dag naar kan luisteren’, maar ook ‘hier heb ik niks mee’. We geven een ervaring cadeau, en voor iederen is die ervaring anders.
Friesch Dagblad, 10 februari 2020
Friso Wijnen: Open Saturdays – events in sound, space, and time. Ways of Space
(English below)
In de periode september-december 2019 verbleven Rozalie Hirs (componist, dichter) en Machiel Spaan (architect) als artists-in-residence in het Van Doesburghuis. Gedurende hun verblijf ontwikkelden zij hun nieuwe architectonische geluidsinstallatie, evenementen in geluid, ruimte en tijd, die ze tijdens vijf zaterdagmiddagen aan het publiek presenteerden. Deze evenementen dienden als inspiratie, workshop en platform voor hun installatie Ways of Space. Elk evenement werd afgerond met een gesprek tussen de deelnemende kunstenaars en het publiek.
Waarom een gezamenlijke residentie in het Van Doesburghuis?
Twee keer eerder werkten wij samen aan een project. Ways of Space (2019), gemaakt in het Van Doesburghuis, vormt een drieluik met Curvices (2013) en The Listening House (2017). In ieder van deze projecten onderzoeken we de drie-eenheid geluid/ klank/ muziek als onderdeel van de ruimtelijke ervaring op verschillende schaalniveaus. Curvices onderzoekt de relatie tussen geluid en beweging binnen de landschappelijke/stedelijke ruimte. Bij The Listening House staat de relatie van geluid met de intieme ruimte rond een architectonische sculptuur centraal. En Ways of Space neemt de architectonische ruimte onder de loep, in het bijzonder die van het van Doesburghuis.
In hoeverre zijn jullie verwachtingen uitgekomen?
De samenwerking heeft geleid tot ons derde project Ways of Space. Dat was er zonder het verblijf in het huis niet, of niet in deze vorm, gekomen. We onderzochten het concept van de zogenoemde open plattegrond, zoals bedacht door Theo van Doesburg, en het kleurenplan van het huis als inspiratie voor de nieuwe klankinstallatie. Tijdens de residentie maakte Machiel een grondige inventarisatie van alle geel-, rood-, blauw- en grijstinten, die zowel het interieur als het exterieur van het huis kleuren en zo mede vormen. De resultaten van dit onderzoek verbeeldde hij door middel van een grafisch kleurenplan, dat Rozalie op haar beurt vertaalde naar frequenties en harmonieën voor de nieuwe elektronische muziekcompositie.
Theo van Doesburg was een multidisciplinair kunstenaar. Jullie maken architectuur, poëzie en muziek. Waarin voelen jullie verwantschap met Van Doesburg?
We kijken om ons heen en laten ons inspireren door alles wat we zien en horen. De architectonische ruimte, de beeldende kunst, de kleuren en de geluiden van en om het huis. Zoveel ideeën en mogelijkheden waarin we ons graag onderdompelen.
Tijdens jullie residentie organiseerden jullie een reeks publieksactiviteiten. Wat heeft jullie dit gebracht?
Het Van Doesburghuis is weerbarstig. Het kost letterlijk tijd om het je eigen te maken, om er te wonen. De publieksevenementen Open Saturdays hebben ons de ‘ware aard’ van het huis getoond. Naar onze menig is het huis op zijn best als je er met meerdere mensen bent, als je gasten, vrienden en publiek ontvangt, samen naar een voordracht, concert of lezing luistert, bij een tentoonstelling in het atelier of een diner aan de betonnen tafel. Het huis lijkt vooral gemaakt voor performance, de uitwisseling van ideeën en het gesprek over de kunsten. Inspiratie en vriendschap.
Wat was jullie favoriete plek in het huis?
Gedurende de vier maanden dat we in het huis verbleven wisselden de seizoenen van zomer, naar herfst en winter. Iedere maand bewoonden we het huis anders. In september leefden we vooral beneden in de tuin en in de keuken, in oktober in het atelier en in het koude en natte november in de tussenkamers met de twee grote deuren gesloten. Onze favoriete plek was toch het atelier, daar waar de interactie plaatsvindt tussen de verschillende disciplines en tussen de bewoners, bezoekers en gasten. Het atelier neemt steeds een andere hoedanigheid aan, deze veelheid aan verschijningsvormen vonden we uniek. Het atelier was muziektheater, poëziepodium, vestibule, muziekstudio, eetkamer, salon, orangerie…
Wat nemen jullie van deze residentie aan ideeën en werken mee terug naar Nederland?
De installatie Ways of Space (2019), geïnspireerd op de kleuren van het Van Doesburghuis, gaan we op andere locaties vertonen, zoals in het Van Doesburg Rinsemahuis, Museum Drachten (3 februari – 30 maart 2020), het Van Eesterenmuseum in Amsterdam (1-15 april 2020) en STEIM in Amsterdam (zomer 2020). En in 2021 naar alle waarschijnlijkheid in Café Aubette in Straatsburg, een ontwerp van Theo van Doesburg, Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp. Zo reist een werk geïnspireerd op de kleuren en ideeën van Van Doesburg langs meerdere Van Doesburgs.
Voor meer informatie zie https://www.rozaliehirs.nl. Het verblijf van Rozalie Hirs en Machiel Spaan werd mogelijk gemaakt door het Fonds Podiumkunsten en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.
***
From September until December 2019 Rozalie Hirs and Machiel Spaan are artists-in-residence at the Van Doesburg House. During their stay they will develop Ways of Space, a new architecture sound installation which they will present on Saturday 2 November, at 16.00 hours. Alongside their artistic research, Rozalie and Machiel initiate, curate and organize live events during five Open Saturdays (7 September, 21 September, 5 October, 2 November, and 7 December 2019). These events serve as an inspiration, workshop and stage for Ways of Space. Each event is concluded with a discussion of all participating artists with the public.
FW: Why a joint residence in Van Doesburg studio-house?
MS & RH: We worked together on a project twice before. Ways of Space (2019), executed in Van Doesburg house, forms a triptych with Curvices (2013) and The Listening House (2017). In each of these projects we investigate the trinity sound / tone / music as part of the spatial experience on different scales. Curvices examines the relationship between sound and movement within the landscape and urban space. At The Listening House the relationship between sound and the architectural sculpture in intimate space is the core. Ways of Space takes a closer look at the architectural space, in particular the space of Van Doesburg house.
FW: To what extent have your expectations come true?
MS & RH: The collaboration led to our third project: Ways of Space which would not have been created at all, or in this form, without our stay in the studio-house. We investigated the concept of the so-called open floor plan, as conceived by Van Doesburg, and the color plan of the house as inspiration for this new sound installation. During our residence, Machiel made a thorough inventory of all yellow, red, blue and gray color shades that co-shape both the interior and the exterior of the house. Machiel represented the results of this research by means of a graphic color plan, which Rozalie in turn translated into frequencies and harmonies for the new electronic music composition.
FW: Theo van Doesburg was a multidisciplinary artist. You design architecture, write poetry and make music. How do you feel affiliated with Van Doesburg?
MS & RH: We look around us and let ourselves be inspired by everything we see and hear. The architectural space, the visual arts, the colors and sounds of, in and around the house. So many ideas and opportunities in which we like to immerse ourselves.
FW: During your residency you organized a series of public activities. What did it bring you?
MS & RH: The Van Doesburg house is stubborn. It literally takes time to make it your own and to live there. The Open Saturdays public events have revealed the “true nature” of the studio-house. In our opinion, the house is at its best when you gather with several people, receiving guests, friends and an audience and to listen to a performance, concert or lecture, together with an exhibition in the studio or a dinner at the concrete table. The house primarily appears to be designed for performances, the exchange of ideas and conversations about the arts. Inspiration and friendship.
FW: What was your favourite place in the house?
MS & RH: During the four months we stayed here, the seasons changed from summer to fall and winter. Every month we experienced the house differently. In September we mainly lived downstairs in the garden and in the kitchen, in October in the studio and in the cold and wet November we stayed in the intermediate rooms with the two large doors closed. Our favourite spot though was the studio, where interaction takes place between the various disciplines and between residents, visitors and guests. The studio always takes on different capacities; this multitude of forms we found unique. At the same time the studio was a music theater, poetry stage, vestibule, music studio, dining room, salon, glass house …
FW: What do you take back to the Netherlands in terms of ideas and work?
MS & RH: The sound sculpture Ways of Space, inspired by the colors of Van Doesburg house, will be shown at other locations, such as the Museum Van Doesburg Rinsemahuis in Drachten (3 February – 30 March 2020), the Van Eesteren Museum in Amsterdam (1 -15 April 2020) and STEIM in Amsterdam (summer 2020). And in 2021 most likely in Aubette in Strasbourg, a design by Theo van Doesburg, Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp. As such, a work inspired by the colors and ideas by Van Doesburg will travel along several Van Doesburgs.
The residency by Rozalie Hirs and Machiel Spaan was made possible by the Performing Arts Fund NL and the Creative Industries Fund NL.
Interview with Machiel Spaan and Rozalie Hirs by Friso Wijnen
Website Van Doesburghuis, 15 september 2019
met dank aan
De makers danken het Mondriaan Fonds, Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie, STEIM, en M3H architecten. Ways of Space (2019) is tentoongesteld in het Van Doesburghuis (november-december 2019), Meudon, Frankrijk, het Van Doesburg-Rinsemahuis, Drachten (februari-maart 2020), en het Van Eesteren Museum (april 2020), Studio Nine Dots, Amsterdam (augustus 2020), en STEIM, Amsterdam (november 2020).
tentoonstellingen
26 november 2020, STEIM, Amsterdam;
27 augustus 2020, Studio Nine Dots, Amsterdam;
2-19 april 2020, Van Eesteren Museum, Amsterdam. ***UITGESTELD I.V.M. COVID-19 PANDEMIE***
7 februari – 30 maart 2020 Van Doesburg-Rinsemahuis, Museum Drachten, Drachten;
2 november – 7 december 2019 Van Doesburghuis, Meudon, Frankrijk.
Bovenstaande foto is gemaakt door Jean-Michel Bale tijdens de presentatie van Machiel Spaan (rechts) en Rozalie Hirs (links) van Ways of Space (2019) in het Van Doesburghuis, Meudon, Frankrijk, tijdens hun ‘Open Zaterdag IV’ op 2 november 2019.